"Prace nad ustaleniem strat ludności rozpoczęły się już w czasie wojny. W marcu 1943 r. Delegatura Rządu RP na Kraj oceniała straty ludności żydowskiej na niemal 3 mln osób, a liczbę Polaków przymusowo “pracujących” w III Rzeszy szacowano we wrześniu 1943 r. na ponad 2 miliony.
Według zestawienia strat opracowanego we wrześniu 1944 r. przez Ministerstwo Prac Kongresowych Rządu RP w Londynie, Polska straciła 4 mln 114 tys. obywateli, w tym 2 mln 481 tys. Żydów.
Pod koniec wojny, 6 stycznia 1945 r., zostało utworzone przez władze “nowej” Polski Biuro Odszkodowań Wojennych (BOW) przy Prezydium Rady Ministrów. Jego prace trwały do 1 kwietnia 1947 roku. Jednym z zagadnień, jakimi zajmowało się biuro, było ustalenie strat biologicznych społeczeństwa polskiego. Jednakże przez długie lata, głównie ze względów politycznych, były one obarczone zasadniczymi błędami. Pierwsze powojenne sprawozdania w tej sprawie obejmowały bowiem straty ludności na terenach, które po II wojnie światowej znalazły się w granicach państwa polskiego. Połowa terytorium II Rzeczypospolitej została zajęta we wrześniu 1939 r. przez Armię Czerwoną, a jej obywatelom następnie nadano obywatelstwo sowieckie. Z tych ziem po wojnie do Polski “wróciła” praktycznie tylko Białostocczyzna, i to niecała. Dopiero zmiany po 1989 r. umożliwiły prowadzenie otwarcie prac nad ustaleniem strat na dawnych polskich Kresach Wschodnich. Oprócz strat ludności narodowości polskiej i żydowskiej zaczęto także uwzględniać w tych pracach straty innych mniejszości narodowych. A wyliczenia winny obejmować wszystkich mieszkańców w granicach sprzed 1 września 1939 roku. Przynajmniej do lipca 1944 r., kiedy to PKWN zawarł porozumienie z rządem ZSRS.
Tak szeroko zakreślony temat programu zmusza nas do podjęcia przeglądu dotychczasowych ustaleń w zakresie:
1. Strat bezwzględnych (zabitych, zmarłych) ludności państwa polskiego w latach II wojny światowej;
2. Strat względnych narodu polskiego (wywiezionych, deportowanych, emigracji);
3. Strat wśród mniejszości narodowych (zmiana granic państwa);
4. Wpływ II wojny światowej na wielkość liczby ludności w państwie polskim (przesiedlenia, zmiany granic).
Mówiąc o ogólnym bilansie strat ludnościowych Polski w okresie II wojny światowej, trzeba przywołać publikację Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów z 1947 r. pt. “Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939-1945″. W tym wydawnictwie podano ogólną liczbę zgonów (utrat życia) – 6 mln 028 tys. osób (w tym ok. 3 mln Żydów). Trzeba jednak zaznaczyć, iż do obliczeń strat biologicznych brano pod uwagę jedynie ludność narodowości polskiej i żydowskiej, zwłaszcza w odniesieniu do Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej. Stąd wynika konieczność zajęcia się obliczeniem strat ludności państwa polskiego w granicach z 1939 r. narodowości białoruskiej, litewskiej, ukraińskiej, ale także… niemieckiej.
Straty ogólne
Ponieważ podawana w 1947 r. przez BOW liczba ogólna strat ludności jest nadal utrzymywana w literaturze, przywołajmy te wyliczenia (tabela 1.).
Tabela 1. Przyczyny zgonów ludności według BOW Wyszczególnienie strat w ludziach Liczba osób w tysiącach %
1. Wskutek bezpośrednich działań wojennych:
a) straty wojska 123 2,0
b) straty ludności cywilnej 521 8,7
ogółem 644 10,7
2. Wskutek terroru okupanta:
a) ofiary obozów zniszczeń, pacyfikacji, egzekucji, likwidacji gett itp. 3577 59,3
b) ofiary więzień, obozów i in. miejsca odosobnienia (śmierć na skutek epidemii, wycieńczenia, złego obchodzenia się itp.) 1286 21,3
c) zmarli poza obozami i więzieniami w następstwie doznanych ran, okaleczeń, nadmiernej pracy itp. 521 8,7
ogółem 5384 89,3
Razem 6028 100
Źródło: Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939-1945.
Powyższe dane zostały skorygowane przez komisję pracującą przy Ministerstwie Finansów w latach 1949-1951. Komisja ta liczbę ofiar śmiertelnych określiła na 5 mln 085 tys. osób. Polaków według tych wyliczeń zginęło 1 mln 706,7 tys., a Żydów – 3 mln 378 tysięcy. Zwraca uwagę ponowne rozważanie strat jedynie dwóch grup narodowościowych, z pominięciem pozostałych mniejszości (tabela 2.).
Tabela 2. Przyczyny strat śmiertelnych według raportu z 1951 r. Przyczyna śmierci Liczba w tys. %
Działania wojenne 550,0 10,7
Morderstwo 3000,7 57,3
Więzienia i obozy 1083,0 21,3
Praca przymusowa 274,0 5,4
Wycieńczenie 168,0 3,3
Razem 5084,7 100
Źródło: Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944-2004, t. II: Dokumenty, red. S. Dębski, W.M. Góralski, Warszawa 2004, s. 57.
Weryfikacja “w dół” pierwotnych, powojennych ustaleń następowała także w opracowaniach sporządzanych dla Organizacji Narodów Zjednoczonych. W pracach tych liczbę strat Polaków utrzymano na poziomie ustalonym przez BOW w wysokości 2,6 miliona, natomiast straty Żydów polskich obniżono z 3,4 do 3,2 miliona, co doprowadziło do obniżenia całkowitych strat ludności Polski z 6 do 5,8 miliona. Warto jednak za Andrzejem Gawryszewskim podkreślić, iż szacunek ten nie obejmuje strat całej ludności II Rzeczypospolitej. W wyniku uwzględnienia strat, jakie poniosły mniejszości narodowe nieuwzględniane przez BOW, należałoby dodać około 800 tys. osób.
W roku 1968 Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce przeprowadziła ankietyzację całego terytorium Polski. Opracowany z ankiet materiał został opublikowany przez GKBZHwP, jednakże nie zmieniło to w niczym oficjalnie utrzymywanych danych odnośnie do strat biologicznych społeczeństwa polskiego. Dodajmy, że wyliczenia BOW utrzymała także powołana w 1970 r. Komisja do Opracowania Problemu Odszkodowań Niemieckich działająca formalnie do 30 czerwca 1974 roku.
Podobne do BOW wyliczenia, choć już nieco zmodyfikowane, przedstawił w 1993 r. Czesław Łuczak (tabela 3.).
Tabela 3. Straty Liczba osób w tys.
Bezpośrednia i pośrednia eksterminacja władz hitlerowskich 5100
Polegli w bezpośrednich działaniach wojennych (bez strat w Powstaniu Warszawskim) 450
Razem 5500
Zamordowani i zmarli poza granicami (ZSRS, III Rzesza) 500
Zmarli w innych krajach 2
Ogółem 6000
Źródło: C. Łuczak, Polska i Polacy w drugiej wojnie światowej, Poznań 1993, s. 683.
Ogólne zestawienie strat ludności II Rzeczypospolitej, w rozbiciu na poszczególne narodowości, przedstawił również C. Łuczak (tabela 4.).
Tabela 4. Polacy zabici lub zmarli w wyniku eksterminacji niemieckiej i bezpośrednich działań wojennych na ziemiach okupowanych przez III Rzeszę około 1 500 000
Polacy zabici lub zmarli na Kresach Wschodnich około 500 000
Straty ludności żydowskiej około 2 900 000
Straty wśród mniejszości narodowych około 1 000 000
Razem około 6 000 000 (5 900 000)
Źródło: C. Łuczak, Szanse i trudności bilansu demograficznego Polski w latach 1939-1945, “Dzieje Najnowsze” 1994, nr 2, s. 9-14.
Ponieważ w powyższej tabeli C. Łuczak podaje liczbę około 500 tys. Polaków zabitych lub zmarłych na Kresach Wschodnich, należy zwrócić uwagę na opracowanie zatytułowane “Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich”, gdzie widnieją następujące dane (tabela 5.).
Tabela 5. Lp. Rodzaj represji Wiarygodna liczba represjonowanych ustalona w badaniach Liczba represjonowanych imiennie zweryfikowana przez “Indeks” Przybliżona liczba represjonowanych możliwa do imiennego zweryfikowania przy obecnie dostępnych źródłach
I. Jeńcy wojenni i internowani 45 387 41 457 42 763
1. Jeńcy rozstrzelani (Katyń, Charków, Twer) 14 587 14 463 14 463
2. Jeńcy i internowani przebywający w niewoli do sierpnia 1941 r. 26 200 25 115 25 500
3. Jeńcy zmarli i zaginieni 2 300 1 785 2 300
4. Zwolnieni, przekazani Niemcom 1940-1941 2 300 94 500
II. Aresztowani na Kresach Wschodnich 110 000 14 505 24 106
1. Aresztowani na terenie tzw. Zachodniej Ukrainy 65 000 7 261 15 000
2. Aresztowani na terenie tzw. Zachodniej Białorusi 43 000 7 106 15 000
3. Aresztowani na terenie Litwy 2 000 138 2 000
III. Deportowani 320 000 9 171 170 000
1. Deportowani 10 lutego 1940 r. 96 000 2 900 96 000
2. Deportowani 13 kwietnia 1940 r. 61 000 0 7 000
3. Deportowani w czerwcu 1940 r. 79 000 6 220 60 000
4. Deportowani w czerwcu 1941 r. 40 000 51 7 000
IV. Aresztowani 1941-1944 3 000 239 300
V. Internowani 1944-1945 42 000 20 178 24 000
VI. Aresztowani i deportowani 1944- 50 000 5 690 20 000
Razem 570 387 91 240 281 169
Źródło: S. Ciesielski, W. Materski, A. Paczkowski, Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich, Warszawa 2002, s. 33. Zob. Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939-1959. Atlas ziem Polski, red. W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Warszawa 2008.
Jak widzimy, straty te dotyczą represji sowieckich, ale nie wszystkich. Brak tutaj wyliczenia strat powstałych w wyniku starć oddziałów partyzantki polskiej z oddziałami sowieckimi, strat wynikających z krwawego konfliktu polsko-ukraińskiego czy może mniej krwawego, ale przynoszącego konkretne straty, i to po obu stronach, polsko-litewskiego. Badanie tych strat trwa, a liczby podawane przez różnych autorów są zasadniczo rozbieżne.
Niezwykle ważnym zagadnieniem jest ustalenie wielkości strat bezwzględnych (zgonów) wśród ludności poddanej różnorodnym represjom (deportacje, aresztowania). W odniesieniu do lat 1939-1941 możemy podać, iż np. w obwodzie archangielskim na 56 tys. 153 osadzonych tam Polaków do końca czerwca 1941 r. zmarło 3906 osób (tj. 6,95 proc.). Obliczono, iż roczny wskaźnik umieralności dla osadników wynosił 5,9 proc., a dla bieżeńców – 2,6 procent. Jak pisze Aleksander Gurjanow, dane te “nie odbiegają od średnich rocznych wskaźników umieralności osadników i bieżeńców we wszystkich regionach ich osiedlenia w ZSRR”. Według danych statystycznych, w latach 1940-1941 z Kresów Wschodnich zostało deportowanych 462-490 tys. osób, z których zmarło ponad 16 tysięcy.
Należy jednak zauważyć, iż liczba obywateli deportowanych w głąb ZSRS od lutego 1940 r. do czerwca 1941 r. jest podawana nadal w bardzo dużym rozróżnieniu. Niektóre publikacje mówią o 980 tys. – 1 mln 080 tys. deportowanych.
Straty sił zbrojnych
Jako pierwsze zostały podane straty wojska, które zostały poniesione wskutek bezpośrednich działań wojennych. Ich rozkład, według autorów opracowania z 1947 r., przedstawiał się następująco (tabela 6.).
Tabela 6. Przyczyny strat osobowych Wojska Polskiego w latach II wojny światowej Zabitych Rannych Zaginionych Ogółem
1. Kampania wrześniowa 1939 r. 66 300 133 700 420 000 620 000
2. I Armia na Wschodzie 6 275 12 552 - 18 827
3. II Armia na Wschodzie 7607 15 212 - 22 819
4. Oddziały we Francji i Norwegii 1940 rok 2 079 4 154 - 6 233
5. Oddziały przy boku Wielkiej Brytanii (7 917) (12 988) (760) (21 665)
a) Brygada Karpacka (Tobruk) 122 468 11 601
b) II Korpus 2 197 8 737 264 11 198
c) I Dywizja Pancerna 1 014 3 595 305 4 914
d) I Samodz. Brygada Spadochronowa 66 159 179 404
e) Lotnictwo 3 000 - - 3 000
f) Marynarka Wojenna 1 500 - - 1 500
g) Inne 18 29 1 48
6. Powstanie Warszawskie 13 000 28 000 - 41 000
7. Walka Podziemna 20 000 30 000 - 50 000
Ogółem 123 178 236 606 420 760 780 544
Źródło: Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939-1945.
Dane zawarte w tabeli 6. muszą zostać zweryfikowane w oparciu o liczne opracowania wydane po jej opracowaniu. W 1989 r. Stefan Zwoliński ustalił, że w regularnych jednostkach wojskowych oraz w konspiracji zginęło 239,8 tys. żołnierzy. Wystarczy przytoczyć wyliczenia podawane przez Tadeusza Paneckiego (tabela 7.).
Tabela 7. Straty osobowe Wojska Polskiego w latach II wojny światowej Zabici Ranni Zaginieni W niewoli Ogółem
Kampania polska 1939 r. 95-97 tys. 130 tys. 420 tys. + 230 672 876 tys.
Pozostałe działania wojsk regularnych 33 256 42 666 8 548 29 385 113 855
Powstanie Warszawskie 18 tys. 25 tys. 17 443 60 443
Razem 147 256 197 666 8 548 697 500 1 050 298
Źródło: T. Panecki, Wysiłek zbrojny Polski w II wojnie światowej, WPH 1995, nr 1-2, s. 13, 18.
Porównując liczby z obu tabel, widać liczne różnice. Pierwszą z nich jest liczba strat bezwzględnych (zabici, zmarli z ran, trwale zaginieni bez wieści) w kampanii polskiej 1939 roku. Występują tu liczby: 66 300 – BOW, ponad 70 tys. – C. Łuczak, 95-97 tys. – T. Panecki. Niewątpliwie liczba podawana przez BOW jest zaniżona, skoro na cmentarzach w Polsce jest 70 tys. 520 grobów żołnierzy z kampanii polskiej 1939 r., a na Kresach Wschodnich takich grobów jest jeszcze co najmniej 964. Liczba żołnierzy polskich, którzy ponieśli śmierć z rąk Armii Czerwonej we wrześniu 1939 r., jest szacowana od kilku tysięcy – C. Łuczak, do 17-19 tys. – T. Panecki. Wymaga dalszych badań liczba zmarłych z ran.
Niewątpliwie trudniejszym zadaniem jest obliczenie strat poniesionych w czasie walki zbrojnej w okupowanym kraju. Autorzy sprawozdania BOW przedstawili je następująco: 20 tys. zabitych, 30 tys. rannych. Wojskowy Instytut Historyczny straty żołnierzy podziemia obliczył na 200 tys. zabitych i aresztowanych, w tym 62 tys. z AK.
Straty ludności cywilnej
Straty ludności cywilnej, będące wynikiem bezpośrednich działań wojennych, w okresie wojny podawane są w bardzo dużym rozróżnieniu: od 521 tys. – BOW, do 365 tys. (ok. 200 tys. + 165 tys.) – C. Łuczak. W tym drugim wypadku mamy podsumowane jedynie straty ludności cywilnej z 1939 r. i Powstania Warszawskiego. Brak tutaj liczby strat tej ludności w wyniku działań wojennych na innych frontach, zwłaszcza z okresu 1944-1945. Wysokość strat ludności cywilnej w Powstaniu Warszawskim jest podawana bardzo różnie, w ostatnich latach na najwyższym poziomie około 250 tys. ludności określił te straty PWN. Natomiast Władysław Bartoszewski określa straty ludności cywilnej na mniej więcej 150 tys. zabitych, z czego około 50 tys. miało zginąć w wyniku nalotów niemieckich, “ponad 40 000 mężczyzn, kobiet i dzieci wymordowały na Woli, Ochocie, Starym Mieście i Czerniakowie oddziały Reinefartha, Dirlewangera i Schmidta, tysiące – w alei Szucha – formacje policyjne podległe Geiblowi i Hahnowi”. Autorzy niemieccy przedstawiają straty ludności cywilnej w czasie Powstania Warszawskiego w wysokości od 150 do 220 tysięcy.
Natomiast niewątpliwie najtrudniejszą rzeczą jest obliczenie strat ludności powstałych na skutek działalności represyjnej okupantów. Jeżeli chodzi o Niemców, to straty przez nich zadane podawane są w przedziale od 5 mln 100 tys. – C. Łuczak, do 5 mln 384 tys. – BOW.
Jednym z podstawowych zagadnień jest ustalenie liczby strat poniesionych w obozach koncentracyjnych. W największym z nich KL Auschwitz-Birkenau zginęło co najmniej 1 mln 100 tys. ludzi. Liczbę Polaków deportowanych do obozu KL Auschwitz ocenia się na 140-150 tys. osób, z czego 10 tys. nie zostało zarejestrowanych.
Do obozu na Majdanku zesłano co najmniej 275,5 tys. osób w 827 transportach, jakie zdołano ustalić. Z obozu wywieziono w latach 1942-1944 około 45 tys. osadzonych w 44 transportach, w tym 5,5 tys. na roboty do Rzeszy. Liczba osób, która zginęła w obozie, jest podawana od 235 tys. (w tym 110 tys. Żydów i 123 tys. osób innych narodowości) do 250 tysięcy. Całość zagadnienia, a zwłaszcza liczba ogólna osadzonych w obozie oraz liczba zamordowanych, wymaga dalszych badań.
W odniesieniu do obozu KL Gross-Rosen ogółem udało się dotąd ustalić nazwiska 72 tys. 452 więźniów. Zginęło tutaj około 40 tys. więźniów, jednakże tylko 13 tys. 262 z nich znalazło się w niedawnych publikacjach Państwowego Muzeum Gross-Rosen.
W obozie Stutthof od 2 września 1939 r. do 25 stycznia 1945 r. więziono około 110 tys. osób, z których zginęło około 65 tysięcy. Większość więźniów stanowili Polacy, a było ich około 50-60 tysięcy.
Mówiąc o obozach koncentracyjnych, nie można pominąć ważnej, choć wywołującej wiele emocji, publikacji poświęconej KL Warschau. Straty osobowe w tym obozie szacuje się na około 20 tys. osadzonych. Ta liczba ofiar budzi szereg kontrowersji wśród zwolenników publikacji sędzi Marii Trzcińskiej, która podaje, że w obozie zginęło 200 tys. osób.
Według ustaleń Czesława Łuczaka, do wszelkiego rodzaju obozów odosobnienia deportowano ponad 5 mln obywateli polskich (łącznie z Żydami i Cyganami). Z liczby tej zginęło ponad 3 miliony.
Przy dokonaniu obliczeń dotyczących więzień na terenie Generalnego Gubernatorstwa przyjęto, że przez każde z więzień śledczych podległych policji bezpieczeństwa, Pawiak w Warszawie, Montelupich w Krakowie, Zamek w Lublinie, Radom, przeszło po 100 tys. więźniów, z których 37 tys. zginęło w egzekucjach, a o koło 60 tys. wywieziono do obozów koncentracyjnych. Dawałoby to liczbę 400 tys. osadzonych w więzieniach, 148 tys. zamordowanych w egzekucjach i 240 tys. zesłanych do obozów koncentracyjnych.
Próbę podliczenia ogólnych strat biologicznych obrazuje tabela 8.
Tabela 8. Straty ludności polskiej (Polaków) w tysiącach Straty 39/40 40/41 41/42 42/43 42/43 43/44 Razem
Bezpośrednie straty wojenne 360 183 543
Zamordowani w obozach i w pacyfikacjach 75 100 116 133 82 506
Zmarli w więzieniach i obozach 69 210 220 266 381 1 146
Zmarli poza obozami i więzieniami 42 71 142 218 473
Zamordowani na ziemiach wschodnich 100 100
Zmarli w innych krajach 2
Razem 504 352 407 541 681 270 2770
Źródło: K. Bajer, Zakres udziału Polaków w walce o niepodległość na obszarze państwa polskiego w latach 1939-1945, “Zeszyty Historyczne Stowarzyszenia Żołnierzy Armii Krajowej” (Kraków) 1996, nr 1, s. 14 (Tablica: Obliczenie liczby Polaków teoretycznie zdolnych do oporu wobec najeźdźców). Dane te zostały uzupełnione o wyliczenia z innych źródeł.
Niezależnie od podanych wyżej liczb warto zapoznać się z innymi źródłami strat ludności polskiej (tabela 9.).
Tabela 9. Straty względne narodu polskiego w tysiącach (wywiezieni, deportowani, emigracja) Straty 39/40 40/41 41/42 42/43 43/44 44/45 Razem
Deportowani do ZSRS 475 188 663
Wcieleni do Armii Czerwonej 76 76
Wcieleni do Wehrmachtu 200 50 250
Wywiezieni na roboty do ZSRS 200 50 250
Przymusowi robotnicy w Niemczech 448 319 609 275 246 18978
Aresztowani w ZSRS 100 50 150
Prewencyjnie osadzeni w obozach koncentracyjnych 10 15 15 30 68 138
Razem 448 1180 824 290 276 406 3424
Źródło: K. Bajer, Zakres udziału Polaków w walce o niepodległość na obszarze państwa polskiego w latach 1939-1945, “Zeszyty Historyczne Stowarzyszenia Żołnierzy Armii Krajowej” (Kraków) 1996, nr 1, s. 17.
Dotychczasowe działania historyków i demografów doprowadziły do szacunkowego ustalenia, choć nie wolnego od sporych przybliżeń, strat biologicznych ludności państwa polskiego poniesionych w trakcie II wojny światowej. Następnym etapem powinno być sporządzenie, w oparciu o już istniejącą dokumentację oraz dotychczasowego publikacje, kartoteki mieszkańców Polski poległych, zamordowanych i zmarłych w latach 1939-1945.
Obok podstawowej bazy danych (kartoteki osobowej) winien być opracowany precyzyjny katalog obrazujący całość strat w rozbiciu na poszczególne ich przyczyny, dający wszakże możliwość bieżącego uzupełniania danych. Tym katalogiem winni posługiwać się zarówno historycy, jak i demografowie w dalszych pracach.
Dr Waldemar Grabowski, IPN Centrala
http://www.bibula.com/?p=13530
KOMENTARZ BIBUŁY:
Wiele, wiele można byłoby dyskutować na temat przytoczonych powyżej liczb. Ot, weźmy zdanie: “Jednym z podstawowych zagadnień jest ustalenie liczby strat poniesionych w obozach koncentracyjnych. W największym z nich KL Auschwitz-Birkenau zginęło co najmniej 1 mln 100 tys. ludzi.”. Na jakiej podstawie obliczono tę liczbę? Chyba na tej samej co funkcjonującą przez 40 lat liczbę “4,5 miliona”. Gdy pewnego pięknego dnia usunięto po cichu tablice straszące o “4 milionach ofiar KL Auschwitz” i zastąpiono po pewnym czasie innymi, tym razem mówiące o “milionie” ofiar, nie dokonały się żadne zasadnicze zmiany w sposobach obliczania, ot jedną propagandę zastąpiono unowocześnioną wersję. Dalej jednak te “dokładne obliczenia” bazują na tzw. nierejestrowanych więźniach, którzy prosto z wagonów “szli do gazu”. Cóż, w ten sposób można udowadniać każdą teorię, a gdy brakuje argumentów na stawiane konkretne zarzuty, to wsadzać ludzi do więzienia pod zarzutem “negowania Holokaustu”. Naukowcy polscy, plamiący się przez 40-kilka lat w służbie systemu komunistycznego i udowadniający światu, że w KL Auschwitz “zginęło 4-6 milionów ludzi” (ileż to książek, tomów, encyklopedii, podręczników napisano w ten sposób!), dalej więc brną w ślepą uliczkę pseudo-nauki, czyli nauki w służbie ideologii. Niby innej, choć w rezultacie tej samej.
Wiki2
Wykop2
Linki
Szukaj
Ekipa
Rejestracja
Zaloguj
