aximia napisał: |
[
Prawa człowieka i ich krytyka - Adam Wielomski, Paweł Bała
http://sklep.konserwatyzm.pl/prawa-czlow.....awel-bala/
Wbrew temu co jest napisane w nocie od redakcji to nie jest xiążka na temat "ochrony dziecka poczętego" ale podejmuje wiele innych kwestii statusu prawnego jednostek - w systemach normatywnych rożnych kultur. |
To ja polecę To:
Maszynopis artykułu opublikowanego w publikacji „Wyzwania moralne XXI
wieku”, pod red. M. Michalika. Wydawnictwo PWSBiA, Warszawa 2000, s.
318-331. Seria: Konferencje i Seminaria PWSBiA nr 9.
Józef Kossecki
WyŜsza Szkoła Pedagogiczna w Kielcach
WSPÓŁCZESNE PAŃSTWO PRAWA CZY ETYKI
1. Definicja prawa i etyki według Leona PetraŜyckiego i Henryka
Piętki oraz definicja socjocybernetyczna. Prawo naturalne i pozytywne
Społeczno-psychologiczne znaczenie norm etycznych (moralnych) i
prawnych, zanalizowali szczegółowo Leon PetraŜycki i jego uczeń Henryk
Piętka1.
H. Piętka - za L. PetraŜyckim - podał 3 najwaŜniejsze kryteria
wystarczające dla opracowania prawidłowej klasyfikacji norm społecznych. „
Przede wszystkim musimy podzielić normy społeczne na bezpośrednio oraz
pośrednio działające. Pierwsze są bardzo zróŜniczkowane i w swej całości nie
posiadają określonego znaczenia praktycznego”. Według H. Piętki bardziej
istotny jest podział norm bezpośrednio działających, „(...) które naleŜy podzielić
na normy bezroszczeniowe i roszczeniowe. Normy bezroszczeniowe tworzą
jednolitą całość o określonej wartości praktycznej i dlatego zyskały w mowie
potocznej jednolitą nazwę, występując jako normy moralne, czyli etyczne.
Normy roszczeniowe zbyt zaleŜą od swych autorytetów, aby wobec ich
zróŜniczkowania mieć w Ŝyciu praktycznym postać jednolitej całości. (...)
Zarówno normy bezroszczeniowe jak i roszczeniowe dzielą się według
swego autorytetu przede wszystkim na autonomiczne i autorytatywne.
Autonomiczne normy bezroszczeniowe noszą w mowie potocznej miano
moralności autonomicznej, etyki niezaleŜnej lub moralności naturalnej, gdy
autonomiczne normy roszczeniowe bywają nazywane prawem naturalnym. (...)
Normy autorytatywne nie wymagają dalszej klasyfikacji, o ile chodzi o
normy bezroszczeniowe, które tworzą etykę autorytatywną, opartą głównie na
autorytetach o charakterze religijnym, np. etyka chrześcijańska. Natomiast
autorytatywne normy roszczeniowe dzielą się w zaleŜności od natury swych
autorytetów na dwa wielkie działy. Jedne z nich opierają się na autorytetach
zwierzchniczych wytwarzanych przez takie społeczności naczelne o silnej
organizacji, jak państwo, Kościół, społeczność międzynarodowa. Mowa
1 Por. L. PetraŜycki, Wstęp do nauki prawa i moralności, Warszawa 1959.
H. Piętka, Teoria prawa, cz. II: Nauka o normach społecznych, Warszawa 1947.
potoczna nazywa takie normy normami prawnymi. Druga gałąź
autorytatywnych norm roszczeniowych zaleŜy od wszelkiego rodzaju
autorytetów podrzędnych, stanowiąc normy obyczajowe. (...)
Ustalona przez nas klasyfikacja norm społecznych daje nam ścisłe
określenie prawa. - Są to normy bezpośrednio działające oraz autorytatywne,
oparte na autorytecie zwierzchnim, czyli nadrzędnym. PrzewaŜnie chodzi tu o
autorytet oficjalny wyraŜający się w nakazie pewnej władzy, zwłaszcza
prawodawczej. Ale mogą zdarzyć się przypadki, w których autorytet prawny -
ze względu na osobliwe okoliczności - nie moŜe uzyskać charakteru oficjalnego:
np. autorytet narodowego prawa polskiego znajdował się poza zasięgiem
działania oficjalnych organów władzy, a jednak w masowym doświadczeniu
narodowym ten autorytet stanowił niewątpliwe źródło narodowego prawa
polskiego, które przeciwstawiało się oficjalnemu prawu zaborców”2.
Normy prawne stanowione przez autorytety oficjalne - o których była
mowa wyŜej - bywają teŜ nazywane prawem pozytywnym, które czasami jest
przeciwstawiane prawu naturalnemu, gdy oficjalne władze ustawodawcze nie
liczą się z etyką, stanowiącą bazę normatywną dla prawa naturalnego w tym
sensie, Ŝe niektóre normy etyczne są zarazem normami tego prawa.
Uwarunkowanie człowieka zarówno przez jego genetyczną i biologiczną
przeszłość, jak i przez przyszłość, którą wyznacza zhierarchizowany układ
celów, pozwala rozpatrywać go jako swoisty proces cybernetyczny, którego
celem jest zachowanie własnej struktury - tzn. proces autonomiczny.
Analogicznie społeczeństwo moŜe być rozpatrywane jako wielki proces
autonomiczny - zwany teŜ nadprocesem autonomicznym - który jest zbiorem
procesów autonomicznych.
Światopogląd składa się z trzech zasadniczych elementów:
1) ogólne prawdy o świecie, w którym wyznaczona jest pozycja człowieka, a takŜe sposoby poznawania tych prawd - co odpowiada normom
poznawczym w rozumieniu cybernetyki społecznej3;
2) cele (sens) ludzkich dąŜeń (działań) - co odpowiada normom ideologicznym w rozumieniu cybernetyki społecznej4;
3) dopuszczalne metody i środki realizacji celów ludzkich działań - co odpowiada normom etycznym oraz prawnym w rozumieniu cybernetyki
społecznej5.
Feliks Koneczny zbadał cywilizacyjne funkcje prawa i etyki, przy czym cywilizację zdefiniował jako metodę ustroju Ŝycia zbiorowego6.
W dalszym ciągu zajmiemy się analizą procesów sterowania w
cywilizacjach łacińskiej i bizantyńskiej (w rozumieniu nauki porównawczej o
2 H. Piętka, Teoria prawa, cz. II: Nauka o normach społecznych, Warszawa 1947, s. 21-24.
3 Por. J. Kossecki, Cybernetyka społeczna, Warszawa 1981, s. 79-80, 82-96.
4 Por. tamŜe, s. 80-81, 96-101.
5 Por. tamŜe.
6 Por. F. Koneczny, O ład w historii, Warszawa - Struga 1991.
cywilizacjach F. Konecznego), a w szczególności społeczno-sterowniczą
funkcją norm etycznych i prawnych oraz związanych z nimi bodźców
motywacyjnych. Postaramy się przy tym wykazać, Ŝe stosunek etyki do prawa i
związana z tym stosunkiem pozycja norm etycznych i prawnych w systemie
społeczno-sterowniczym, moŜe być traktowana jako pierwotny wyróŜnik
cywilizacyjny.
Rozpatrując zorganizowane społeczeństwo jako autonomiczny system
sterowania moŜemy w nim wyróŜnić procesy autonomiczne, które
charakteryzujemy poprzez następujące elementy:
1) obiekt, którym w tym wypadku będzie zbiorowość ludzka; dla naszych potrzeb charakteryzujemy ją poprzez sposób w jaki reaguje ona na określone
bodźce - czyli poprzez jej reaktywność; zbiór reaktywności społeczeństwa na róŜne bodźce nazywamy normotypem tego społeczeństwa i oznaczamy Nij
(gdzie i oznacza numer bodźca, zaś j numer wywołanej przez ten bodziec reakcji)7.
2) cel, którym w tym wypadku będzie zbiór reakcji (działań) wykonywanych przez społeczeństwo, zapewniających mu zachowanie własnej
struktury w określonych warunkach - oznaczamy go R j;
3) metodę, którą w tym wypadku będą bodźce Bi oddziałujące na społeczeństwo i powodujące (motywujące) jego reakcje R j - nazywamy je
bodźcami motywacyjnymi.
Dowolny z opisanych wyŜej procesów autonomicznych opisać moŜemy znanym z cybernetyki społecznej wzorem:
(1)... R B N j i ij
W zorganizowanym społeczeństwie, rozpatrywanym jako autonomiczny system sterowania, zasadnicze znaczenie mają procesy związane z normami
oraz bodźcami prawnymi i etycznymi8. W następnym rozdziale zajmiemy się
bliŜej tymi procesami i wykaŜemy zasadnicze ich znaczenie dla cywilizacji
rozumianej - zgodnie z definicją F. Konecznego - jako metoda ustroju Ŝycia
zbiorowego. PokaŜemy teŜ praktyczne przykłady społeczne poszczególnych
typów procesów sterowania w cywilizacjach - bizantyńskiej i łacińskiej.
2. Analiza podstawowych procesów sterowania społecznego w cywilizacjach - bizantyńskiej i łacińskiej
7 Por. J. Kossecki, Cybernetyka społeczna, wyd. cyt., s. 79-118.
8 Por. tamŜe, s. 96-110.
Według nauki porównawczej o cywilizacjach, róŜnorodność metod
ustroju Ŝycia zbiorowego, wywodzi się w pierwszym rzędzie z róŜnorodności
postaw i sądów etycznych (moralnych), związanych z nimi ściśle ideałów
społecznych oraz wynikających stąd róŜnych systemów prawnych.
Istotą etyki jest dobrowolne spełnianie obowiązków (wykonywanie działań), bez zewnętrznego przymusu (zwłaszcza ze strony państwa), a tylko
pod wpływem własnego przekonania członków społeczeństwa.
Prawo natomiast opiera się na sankcjach - na przymusie względem opornych. Z punktu widzenia cybernetyki stwierdzić moŜemy, Ŝe działania (reakcje) społeczne związane z normami etycznymi, wywołane są bodźcami (motywacjami) informacyjnymi, zaś analogiczne działania związane z normami prawnymi wymagają działania bodźców energetycznych i same bodźce informacyjne tu nie wystarczą (chociaż mogą równieŜ odgrywać pewną rolę).
System ideałów społecznych określa cele, do których dąŜy społeczeństwo.
Między etyką, prawem i ideami danego społeczeństwa istnieje ścisła
współzaleŜność. Zarówno prawo, jak i ideologia, muszą wynikać z etyki, inaczej
nie będą miały oparcia w społeczeństwie i nie będą mogły spełniać skutecznie
funkcji sterowniczych (co najwyŜej sprowadzać się będą do pustych deklaracji
nie mających wpływu na działania społeczne).
Z drugiej strony ideologia społeczna sprzyja rozszerzaniu zakresu etyki
lub teŜ jej zawęŜaniu. MoŜna wyliczyć wiele przykładów wielkiego poświęcenia
ludzi dąŜących do realizacji wyznawanych przez siebie ideałów, a takŜe wiele
przykładów rozkładu moralnego grup społecznych pozbawionych ideałów
społecznych, lub takich, którym narzucano obcą ideologię.
Prawo natomiast, będąc wyrazem, ukształtowanej w duŜej mierze przez
etykę i ideologię, mentalności danego społeczeństwa, samo z kolei tworzy,
kształtuje i przekształca tę mentalność9.
Ogólnie stwierdzić moŜna, Ŝe między etyką, ideologią a prawem
funkcjonującym w danym społeczeństwie występują sprzęŜenia zwrotne.
System celów, które dana ideologia stawia przed społeczeństwem i
nakazuje mu osiągać poprzez określone działania, wynika z przekonań
etycznych, tj. z poglądów na to co jest dobre, a zatem warte wysiłku, a co złe,
nie warte zachodu. Z etyką i ideologią danego społeczeństwa związany jest
system prawny i państwowy, słuŜący realizacji wytyczonych przez nie celów i
sposobów działania10.
Między procesami sterowania społecznego opartymi na normach oraz
bodźcach etycznych i analogicznymi procesami opartymi na normach oraz
bodźcach prawnych, mogą zachodzić róŜne relacje. W oparciu o teoretyczną
analizę wymienimy dwie główne moŜliwości, jakie mogą tu wchodzić w grę
oraz podamy konkretne społeczne przykłady.
9 Por. J. Kossecki, Podstawy nauki porównawczej o cywilizacjach, Kielce 1996, 23-30.
10 Por. tamŜe.
Normy prawne oznaczmy N pj , bodźce prawne Bp, zaś normy etyczne
Nej , a bodźce etyczne Be. Działania społeczne R j mogą być spowodowane
koniunkcją (współdziałaniem) bodźców i norm prawnych lub koniunkcją
bodźców i norm etycznych, przy czym zachodzić mogą róŜne relacje obu tych
przypadków.
Proces sterowania społecznego oparty na normach i bodźcach prawnych
zapisać moŜemy formalnie w następującej postaci11:
(2)... R B N j p pj
Proces sterowania społecznego oparty na normach i bodźcach etycznych moŜemy formalnie zapisać w postaci następującej:
(3)... R B N j e ej
Rozpatrzmy relacje, jakie zachodzą między powyŜszymi procesami
sterowania w cywilizacjach - bizantyńskiej i łacińskiej, przy czym potraktujemy
je jako zasadnicze wyróŜniki poszczególnych autonomicznych systemów sterowania społecznego.
Oprócz formalnego zapisu posłuŜymy się ilustracją graficzną, przy czym
procesy sterowania społecznego oparte na normach i bodźcach prawnych
oznaczać będziemy na rysunkach skrótem Pr , zaś analogiczne procesy oparte na
normach i bodźcach etycznych skrótem Et .
Autonomiczny system sterowania społecznego oparty na dominacji
prawa jest schematycznie przedstawiony na rysunku 1.
Et
Pr
Rys. 1.
11 Por. J. Kossecki, Cybernetyka społeczna, wyd. cyt., s. 67.
Formalnie moŜemy go zapisać wzorem (2).
W tym systemie procesy sterowania społecznego związane z
motywacjami i normami prawnymi odgrywają zasadniczą rolę i zdecydowanie
dominują nad procesami związanymi z motywacjami i normami etycznymi,
które stanowią tylko dodatkowe wsparcie dla tych pierwszych. Etyka dotyczy
tylko pewnych dziedzin Ŝycia społecznego i jest całkowicie podporządkowana
prawu, obejmującemu całość Ŝycia - zarówno prywatnego jak i publicznego.
Prawo musi więc być bardzo rozbudowane, a jego przestrzeganie opiera się
przede wszystkim na sprawności odpowiednio rozwiniętego aparatu
biurokratycznego, w mniejszym stopniu na poczuciu prawnym, a w jeszcze
mniejszym stopniu na etyce społeczeństwa.
MoŜna wskazać wiele przykładów funkcjonowania tego rodzaju systemu
sterowania społecznego. Klasycznym przykładem jest tu cywilizacja
bizantyńska. Powstała ona w Cesarstwie Wschodniorzymskim na przełomie
staroŜytności i średniowiecza. Charakteryzowała się supremacją organizacji
państwowej - tzn. w praktyce biurokracji - nad strukturami społecznymi.
Biurokracja przejmując na siebie niemal wszystkie funkcje społeczne dąŜyła do
ujednolicenia i upaństwowienia wszystkich dziedzin Ŝycia, ograniczając
indywidualną twórczość oraz rozwój nauki i obieg informacji, wtłaczając je w
biurokratyczno-prawne szablony. W Bizancjum nastąpił zanik etyki
autonomicznej zastępowanej prawem oraz etyką autorytatywną
podporządkowaną prawu.
Z punktu widzenia cybernetyki moŜna powiedzieć, Ŝe celem
bizantyńskiego systemu sterowania było zachowanie rozbudowanej struktury
społecznej powstałej w staroŜytnym Rzymie (przede wszystkim w okresie
republiki). W społeczeństwie bizantyńskim normy i motywacje etyczne uległy
osłabieniu (zwłaszcza w Ŝyciu publicznym), a w związku z tym system
sterowania społecznego musiał w większym stopniu oprzeć się na przymusie
prawnym. Nastąpiła więc bardzo szczegółowa kodyfikacja prawa - dokonana juŜ
przez cesarza Justyniana, a takŜe upaństwowienie religii, nauki, gospodarki i
niemal wszystkich dziedzin Ŝycia społecznego. Z nadrzędnością prawa nad
wszystkimi innymi normami społecznymi, łączyła się hegemonia biurokracji
nad społeczeństwem12.
Charakterystycznym przejawem podporządkowania norm ideologicznych
i etycznych normom prawnym, była bizantyńska doktryna polityczna, którą
nazwać moŜna "teologią imperialną"; u jej podstaw leŜała koncepcja boŜego
namiestnictwa cesarza. Religijna misja cesarza stanowiła uzasadnienie jego
zwierzchnictwa nad Kościołem. Cesarz bizantyński uwaŜał się za głowę
wspólnoty chrześcijańskiej zarówno w sferze religijnej jak i politycznej. W
związku z tym legalną opozycję przeciw władzy państwowej uwaŜano za
niedopuszczalną, a bunt przeciwko władcy państwa uwaŜano za
12 Por. J. Kossecki, Podstawy nauki porównawczej o cywilizacjach, wyd. cyt., s. 130-131.
świętokradztwo. Gdy zaś władca upadał traktowano to jako widomy znak, Ŝe
Bóg odwrócił się od niego - jako swego ziemskiego zastępcy.
KaŜda dziedzina Ŝycia społecznego była w Bizancjum bardzo dokładnie
uregulowana normami prawnymi. "Prawną treść władzy cesarza określała
kodyfikacja Justyniana, głównie Kodeks, a potem niektóre Nowele. Cesarz był
samowładcą, źródłem prawa, najwyŜszym sędzią, zwierzchnikiem całej
administracji i wojska"13. Wykonawcą woli cesarza był rozbudowany aparat
biurokratyczny.
Hegemonia biurokracji stanowiła główny socjologiczny wyznacznik
struktury bizantyńskiego systemu sterowania społecznego, a utrzymanie
struktury społecznej opartej na tej hegemonii było celem procesów sterowania w
tym systemie.
Gospodarka bizantyńska była całkowicie kontrolowana przez biurokrację.
KaŜda gałąź wytwórczości stanowiła zbiurokratyzowaną korporację.
Poszczególne cechy miały w zasadzie monopol - kaŜdy w swojej dziedzinie, ale
równocześnie podlegały surowej kontroli ze strony biurokracji państwowej,
która ustalała dopuszczalne dochody, warunki dopuszczania nowych członków,
ograniczenia wywozu towarów itd. Prefekt Konstantynopola sprawował ścisły
nadzór nad członkami korporacji i miał prawo kontroli zakładów pracy.
Wszelkiego rodzaju monopole i przywileje hamowały postęp i sprzyjały
naduŜyciom. Biurokratyzacja gospodarki bizantyńskiej spowodowała, Ŝe dawała
się ona łatwo zaskakiwać przez róŜne kryzysy. Ponadto, w miarę jak urzędnicy
stawali się coraz gorsi, ich ustawiczne ingerencje wyrządzały gospodarce więcej
szkody niŜ przynosiły poŜytku. "Równocześnie polityka podatkowa, coraz
bardziej pobłaŜliwa dla klasztorów i warstw moŜnych, zamieniała się stopniowo
w narzędzie ucisku w stosunku do mas ludowych"14.
Skostnienie i zbiurokratyzowanie cechowały w Bizancjum równieŜ naukę
i wychowanie. Od ludzi zajmujących się nauką wymagano głównie
opracowywania starego dorobku i nauczania, nie zaś tworzenia nowych
oryginalnych dzieł. O gruntowności wykształcenia orzekano nie tyle na
podstawie badania rzeczywistych kwalifikacji danego osobnika, ile na
podstawie pism osób wykształconych15.
Nauki nie traktowano jako metody poznania prawdy, a wykształcenie
zdobywano przede wszystkim po to, aby osiągnąć odpowiednią pozycję w
hierarchii społecznej16.
Z biegiem czasu zaczęły w biurokracji bizantyńskiej zachodzić procesy
rozkładowe - szerzyły się korupcja i nepotyzm, które bez większego
powodzenia usiłowali zwalczać cesarze. Raz ustanowiona machina
13 J. Baszkiewicz, F. Ryszka, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1970, s. 110.
14 N.H. Bayness, H.S.L.B. Moss, Bizancjum. Wstęp do cywilizacji wschodniorzymskiej, Warszawa 1964, s. 66,
71-72.
15 Por. tamŜe, s. 186.
16 Por. tamŜe, s. 185.
biurokratyczna okazywała duŜą zdolność do biernego oporu wobec sprzecznych
z interesem biurokratów nakazów cesarskich, który często paraliŜował
podejmowane nieraz przez władców próby uzdrowienia sytuacji. Podejmowane
próby reform biurokracja potrafiła sprowadzać do odmiany w sposobie
sporządzania sprawozdań urzędowych, ewentualnie innych pism
kancelaryjnych. Jak długo biurokracja funkcjonowała dobrze, państwo było
silne zachowując swoją strukturę, jednakŜe w miarę upływu czasu postępująca
demoralizacja biurokratów osłabiała siłę państwa bizantyńskiego i stopniowo
doprowadziła do jego upadku17.
Zanalizowaliśmy tu szerzej system bizantyński, gdyŜ okazał się on bardzo
Ŝywotny i przetrwał upadek państwa bizantyńskiego. Łatwo teŜ zauwaŜyć, Ŝe
tzw. realny socjalizm zawierał silne elementy systemu bizantyńskiego, które po
jego upadku nie tylko nie zniknęły, ale nawet znacznie wzmocniły.
Autonomiczny system sterowania społecznego oparty na dominacji
etyki przedstawiony jest schematycznie na rysunku 2. Formalnie moŜemy go
zapisać wzorem (3).
W tym systemie procesy sterowania społecznego związane z
motywacjami i normami etycznymi odgrywają zasadniczą rolę i zdecydowanie
dominują nad procesami związanymi z motywacjami i normami prawnymi,
które stanowią tylko dodatkowe wsparcie dla tych pierwszych.
Prawo dotyczy tylko pewnych dziedzin Ŝycia społecznego i jest
podporządkowane etyce, która swoimi normami obejmuje całość Ŝycia -
zarówno prywatnego jak i publicznego. Etyka jest bardzo rozwinięta. Normy
prawne wzmacniają działanie etyki, zabezpieczając funkcjonowanie
podstawowych dla Ŝycia społecznego norm, które mają podwójny charakter -
etyczny i prawny (np. zakaz zabijania lub zakaz kradzieŜy).
Et
Pr
Rys. 2.
17 Por. J. Kossecki, Problemy sterowania społecznego, Warszawa 1980, s. 162.
Zasadnicze dla procesów sterowania społecznego znaczenie ma
działalność wychowawcza, nie zaś represyjna. RównieŜ w wypadku norm
prawnych podstawowe znaczenie ma ich działanie wychowawcze, nie zaś tylko
motywacyjne - chodzi przede wszystkim o kształtowanie w społeczeństwie
poczucia prawnego, opartego na przekonaniu o słuszności prawa i jego
zgodności z etyką, nie zaś tylko na jego zgodności z formalną wykładnią
logiczną i dogmatyczno-prawną.
W społeczeństwie, które swą organizację opiera na tym systemie
sterowania, normy prawne nie muszą być zbytnio rozbudowywane, a
biurokracja moŜe być sprowadzona do niezbędnego minimum. Państwo opiera
się tu przede wszystkim na społeczeństwie i jego etyce, nie zaś na samej
biurokracji.
Trudno wskazać funkcjonowanie tego systemu w czystej postaci, moŜna
jednak wykazać jego dominującą rolę w cywilizacji łacińskiej, która powstała z
zespolenia pierwiastków staroŜytnej cywilizacji rzymskiej z chrześcijaństwem,
zwłaszcza zaś z etyką chrześcijańską.
"W psychice członków społeczeństw o cywilizacji łacińskiej dominuje
autonomiczna wola, z którą łączy się poczucie własnej godności oraz"
przekonanie o "nadrzędności etyki autonomicznej nad wszystkimi rodzajami
norm społecznych". Z tą wolą łączy się teŜ aktywność, energia i inicjatywa,
panowanie nad sobą, poczucie niezaleŜności, świadomość prawna oparta na
etyce i poczucie obowiązku wobec siebie i innych18.
Wyraźną cechą "psychiki łacińskiej jest chęć poznania prawdy, co w
połączeniu z wolą i energią doprowadza do wielkich odkryć w róŜnych
dziedzinach Ŝycia. Łączy się z tym chęć swobody dyskusji oraz wymiany
poglądów i informacji, jak równieŜ zamiłowanie do faktów". Autonomiczna
wola łączy się teŜ z umiłowaniem religii lub ideologii, która nie musi być oparta
o zhierarchizowane struktury, lecz moŜe się rozwijać w społeczeństwie
niezaleŜnie od nich - jak to np. miało miejsce w Polsce pod zaborami19.
"Cywilizacja łacińska, jeŜeli opiera się na systemie ideałów zgodnych z
potrzebami społeczeństwa (np. ideały narodowe), wykazuje duŜą trwałość i
zdolność do twórczego rozwoju w kaŜdej dziedzinie"20.
Wymaga ona jednak od ludzi wysiłku - przede wszystkim pracy nad sobą
i dobrowolnego wypełniania przyjętych na siebie, lub wynikających z norm
etycznych, obowiązków, a takŜe stałego wysiłku zmierzającego do poznania
prawdy. Bez tego wysiłku następuje osłabienie etyki, pociągające za sobą
nieuchronnie osłabienie poczucia prawnego, a za tym dalej następuje rozkład
społeczeństwa, które w cywilizacji łacińskiej nie moŜe się opierać na samym
przymusie prawno-państwowym.
18 J. Kossecki, Podstawy nauki porównawczej o cywilizacjach, wyd. cyt., s. 129-130.
19 TamŜe, s. 130.
20 TamŜe.
Cywilizacja łacińska w czystej postaci nigdzie dziś nie występuje,
natomiast wiele jej elementów zaobserwować moŜna w społeczeństwach Europy
Zachodniej, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii, Nowej Zelandii, a
takŜe w Polsce.
W Ŝyciu społecznym najczęściej spotyka się mieszane systemy sterowania
społecznego, jak równieŜ mieszanki róŜnych cywilizacji, łączące w sobie cechy
dwu, a nawet więcej spośród jednolitych typów.
3. Czy Europa będzie łacińska czy bizantyńska
JuŜ we wczesnym średniowieczu w społeczeństwach europejskich
występują wyraźnie pewne procesy sterowania charakterystyczne dla cywilizacji
bizantyńskiej. Było to zupełnie naturalne, zwaŜywszy, Ŝe Bizancjum górowało
w tym czasie nad Europą Zachodnią, pod względem rozwoju
ogólnocywilizacyjnego. "Karol Wielki, chociaŜ politycznie zwrócił się przeciw
Bizancjum, stosował jednak bizantyńskie metody ustroju Ŝycia zbiorowego -
swe państwo utoŜsamiał z imperium chrześcijańskim, uzurpował sobie władzę
nad Kościołem, traktując religię jak ideologię państwową. (...) W XIII wieku
cesarz rzymski, król Niemiec, Sycylii i Jerozolimy, Fryderyk II Stauf
wprowadza bizantynizm w swym państwie. W tym okresie tworzy się juŜ
wyraźnie kultura bizantyńsko-niemiecka, która później rozwija się w państwie
krzyŜackim i w Prusach"21.
Walka cesarstwa z papiestwem była przejawem ścierania się
bizantyńskich metod sterowania społecznego - chodziło o władzę cesarza nad
Kościołem w imię wyŜszości prawa nad etyką, z metodami łacińskimi -
papiestwo walczyło o niezaleŜność Kościoła od władzy państwowej w imię
wyŜszości etyki nad prawem22.
"Silne były równieŜ wpływy bizantyńskie w Europie Wschodniej - Ruś
przyjęła chrześcijaństwo z Bizancjum i znalazła się w sferze wpływów
cywilizacji bizantyńskiej. Potem w okresie niewoli mongolskiej Ruś poddana
była silnym wpływom cywilizacji turańskiej, które bynajmniej nie zniknęły z jej
Ŝycia po wyzwoleniu spod mongolskiego jarzma. Cywilizacja turańska, która
rozwijała się zarówno w imperium mongolskim jak i tureckim, miała silne
wpływy w Rosji, w której Ŝyciu dominowała mieszanka turańsko-bizantyńska,
przy czym z reguły w okresach stabilizacji górę brał bizantynizm, zaś w
okresach kryzysów i wojen brała górę turańszczyzna"23.
"Typowo turańskim władcą był Iwan Groźny, który niszczył w Rosji
elementy organizacji społecznej". Charakterystyczne dla cywilizacji turańskiej
21 TamŜe, s. 133.
22 Por. tamŜe.
23 TamŜe, s. 135. W cywilizacji turańskiej prawem była wola władcy, etyka zaś w Ŝyciu publicznym nie była
właściwie potrzebna.
procesy sterowania społecznego obserwujemy w Rosji równieŜ w okresie
panowania dynastii Romanowów, mieszały się one "z elementami bizantynizmu,
którego ponowny przypływ nastąpił pod panowaniem Piotra Wielkiego,
wykorzystującego często Niemców, przy budowaniu swego imperium". Istniały
teŜ w Rosji pewne zaląŜki łacińskich procesów sterowania społecznego -
wystąpiły one wyraźnie w okresie panowania Aleksandra I. Potem reformy
Aleksandra II wprowadziły do Rosji wiele elementów cywilizacji łacińskiej. Po
szoku wywołanym rewolucją w 1917 roku, turański system sterowania rozwinął
się w okresie rządów Stalina. Pod władzą BreŜniewa znowu dominował system
bizantyński, zaś w okresie rządów Gorbaczowa, a następnie Jelcyna,
obserwować moŜna ponowny rozwój łacińskich metod sterowania społecznego.
"Doprowadziło to do powstania mieszanki cywilizacyjnej, która przyczyniła się
do upadku ZSRR". W dzisiejszej Rosji obserwujemy procesy sterowania
społecznego charakterystyczne zarówno dla cywilizacji łacińskiej, jak i
bizantyńskiej, a takŜe pewne tęsknoty do metod turańskich24.
"W Niemczech równieŜ walczyły ze sobą cywilizacje - bizantyńska i
łacińska. Główną ostoją bizantynizmu były Prusy, a w XIX wieku największym
bizantyńczykiem Europy był Bismarck. Po zjednoczeniu Niemiec pod
hegemonią pruską" bizantyńskie procesy sterowania społecznego dominują w
całych Niemczech. Bizantynizm dominował w Niemczech równieŜ w okresie
rządów Hitlera i dopiero po klęsce hitleryzmu, w Republice Federalnej Niemiec
zaczęły dominować procesy sterowania społecznego charakterystyczne dla
cywilizacji łacińskiej. Natomiast bizantynizm dominował w Niemieckiej
Republice Demokratycznej, gdzie silne były tradycje pruskie25.
"Polska wraz z chrześcijaństwem przyjęła cywilizację łacińską, która stała
się jej cywilizacją rodzimą. Walka Polski z naporem niemieckim - to była walka
cywilizacji łacińskiej z bizantyńską". W sferze norm ideologicznych "pięknym
tego wyrazem było słynne wystąpienie Pawła Włodkowica na Soborze w
Konstancji, gdzie polemizował on z krzyżacko-bizantyńską koncepcją nawracania siłą na wiarę chrześcijańską.
Unia Polski z Litwą rozumiana jako związek "wolnych z wolnymi, równych z równymi", stanowiła zwycięstwo
łacińskich metod sterowania społecznego. Łacińską cywilizację wraz z chrześcijaństwem przyjął naród litewski26.
"JednakŜe rozszerzając się na wschód, Rzeczpospolita wchłonęła sporo elementów turańskich i nieco bizantyńskich. Ludzie należący do cywilizacji
turańskiej nie rozumieli istoty demokracji i wykorzystywali często jej instytucje
do rozbijania państwa.
Np. instytucja "liberum veto", która miała zabezpieczać wolnych obywateli przed złym prawem sprzecznym z ich etyką i sumieniem,
stała się ogniskiem anarchii, przy czym sejmy zrywali najczęściej posłowie z ziem wschodnich Rzeczypospolitej, a prawie się nie zdarzało aby robili to
24 Por. tamŜe, s. 134.
25 Por. tamŜe, s. 136
26 Por. tamŜe, s. 137.
posłowie z Wielkopolski lub Małopolski. Równocześnie Rzeczpospolita była
atakowana z zewnątrz przez turańską Turcję, turańsko-bizantuńską Rosję i
bizantyńskie Prusy"27. W końcu państwo polskie upadło pod ich naporem.
Po odzyskaniu niepodległości i uchwaleniu konstytucji w 1921 roku,
formalnie zwycięŜyła w Polsce cywilizacja łacińska, ale juŜ po zamachu J.
Piłsudskiego w 1926 roku obserwować moŜemy w naszym kraju procesy
sterowania charakterystyczne dla cywilizacji bizantyńskiej.
"W okresie II wojny światowej, jak równieŜ w PRL w okresie
stalinowskim, obserwujemy niszczenie elementów cywilizacji łacińskiej w
Polsce - znajduje to wyraz nie tylko w psychologicznym obezwładnianiu ale
nawet w fizycznej eksterminacji polskiej elity (...).
Okres stalinowski to dominacja turańszczyzny (kult Stalina, terror) (...).
Po 1956 roku zaczyna się typowo bizantyńska dominacja biurokracji"28.
Powszechnie uwaŜa się, Ŝe w Polsce po 1989 roku znów zatriumfowała cywilizacja łacińska.
Prawda jest jednak bardziej skomplikowana. Przede wszystkim tzw. komunizm (czy jak dawniej go nazywano - realny socjalizm)
był właściwie - przynajmniej od 1956 roku - kolejną mutacją cywilizacji bizantyńskiej, o czym świadczyć mogą najlepiej typowo bizantyńskie procesy
sterowania społecznego, których istotą był niesłychany rozrost prawa i egzekwującej je biurokracji.
Starcia aparatu państwowego z Kościołem również z reguły dotyczyły metod sterowania społecznego - biurokracja państwowa i
partyjna stała na stanowisku typowo bizantyńskim, że prawo jest waŜniejsze od
etyki, zaś Kościół katolicki etykę stawiał wyżej niż prawo - co jest charakterystyczne dla cywilizacji łacińskiej.
Po 1989 roku wprawdzie w duŜym stopniu powrócono do łacińskich
metod sterowania społecznego, ale równocześnie nastąpił w Polsce niesłychanie
dynamiczny rozwój biurokracji - zwłaszcza centralnej.
Np. w okresie 1989-1994 r. liczba osób zatrudnionych w administracji centralnej wzrosła z 42,9 tys. do
102,7 tys.29 - tzn. o 139,4%.
Znacznie w tym czasie wzrosła nie tylko liczba
osób zatrudnionych w administracji rządowej ale równieŜ i samorządowej,
wzrosły teŜ ich realne zarobki - i to w czasie gdy w kraju wzrosło bezrobocie i
nastąpiło znaczne zubożenie większości narodu. Świadczy to o wzmocnieniu
pozycji społecznej biurokracji państwowej.
Równocześnie nasz kraj został zalany wielką ilością skomplikowanych,
często wzajemnie sprzecznych aktów normatywno-prawnych (ustaw,
rozporządzeń, zarządzeń), do których interpretowania uprawniona jest tylko
biurokracja, robiąca zresztą na tym znakomite interesy.
Wszystko to świadczy o dalszej bizantynizacji naszego kraju, która
dokonywana jest pod nowymi hasłami - budowania nowego demokratycznego,
wolnorynkowego ustroju.
27 TamŜe.
28 TamŜe, s. 137-138.
29 Rocznik Statystyczny GUS 1990, s. 69; 1995, s. 86.
Nasz rodzimy bizantynizm znalazł współcześnie nowego sojusznika w
biurokracji Unii Europejskiej, która w sposób typowy dla cywilizacji
bizantyńskiej stara się wszystkie przejawy Ŝycia regulować drobiazgowymi,
ustalanymi centralnie normami prawnymi, narzucanymi wszystkim członkom
UE, bez względu na ich sytuację i cechy indywidualne poszczególnych
społeczeństw.
Od razu też - w sposób charakterystyczny dla cywilizacji bizantyńskiej -
wystąpiły wśród biurokratów zarządzających centralnie Unią Europejską,
procesy korupcji i nepotyzmu, analogiczne jak wśród polskich biurokratów.
Przed współczesnymi państwami europejskimi stanął w związku z
tym w całej okazałości dylemat: czy będą one bizantyńskimi państwami
prawa, czy teŜ łacińskimi państwami etyki?
Na zakończenie naszych rozwaŜań warto przytoczyć cytat z dzieła Feliksa
Konecznego pt. "O ład w historii", napisanego blisko pół wieku temu, w którym
wskazuje on do jakich skutków prowadzić musi funkcjonowanie mieszanki
cywilizacyjnej bizantyńsko-łacińskiej:
"Poziomy moralne Ŝycia prywatnego i publicznego pozostają w stosunku
stałym do siebie.
Jeżeli państwu wolno kłamać i grabić, a więc wolno to robić
każdemu "politykowi", skoro oświadczy, że robi to dla dobra państwa.
Z fałszywych pojęć rodzą się złe nawyki. Urzędnicy pilnują swych prywatnych
interesów na koszt państwa. Ostatecznie omnipotencja państwa kończy się tym,
Ŝe bywa ono systematycznie ograbiane przez wszystkich, mających dostęp do
państwowości.
Etyka podnosi się bowiem lub opada równocześnie w mikroskopie i makroskopie ludzkim.
Tak powstaje kult siły fizycznej, materialnej, kult pięści i kieski.
Supremacja sił fizycznych popularyzuje się wreszcie w umysłach większości.
Nawet pokrzywdzeni czczą siłę brutalną i żałują tylko, że nie oni są
gnębicielami. Szerzy się poglądy, Ŝe prawo jest tylko wynikiem siły i Ŝe w ogóle
nie moŜe być inaczej. Po jakimś czasie musi się tedy dojść do tego, Ŝe takŜe w
Ŝyciu prywatnym pojęcie słuszności spotyka się z szyderskim uśmiechem i
pogardliwym wzruszeniem ramion. Nie zabraknie prawników głoszących, Ŝe
prawo skodyfikowane czyni etykę zbędną, coraz mniej zaznacza się róŜnic
pomiędzy "mala in se", a "mala quia prohibita". Z tego wszystkiego musi się
wytworzyć jawny kult siły przed prawem"30.
30 F. Koneczny, O ład w historii, wyd. cyt., s. 64.
STRESZCZENIE
Na początku pracy podano definicję prawa i etyki według Leona
PetraŜyckiego i jego ucznia Henryka Piętki. Następnie podano analogiczne
definicje socjocybernetyczne.
Sformułowano też pojęcie prawa naturalnego i
prawa pozytywnego.
W dalszym ciągu
przeprowadzono analizę podstawowych procesów
sterowania społecznego w cywilizacjach - bizantyńskiej i łacińskiej, w
rozumieniu nauki porównawczej o cywilizacjach Feliksa Konecznego.
Zasadnicze znaczenie miał przy tym stosunek prawa do etyki w tych
cywilizacjach.
W ostatniej części
przedstawiono ścieranie się cywilizacji bizantyńskiej i
łacińskiej w Europie, ze szczególnym uwzględnieniem Polski, zarówno w
przekroju historycznym jak i współczesnym.
_________________
JerzyS
"Prawdziwa wiedza to znajomość przyczyn."
Arystoteles